Sanayi dediğimiz kavram; toplumu şekillendirme, tarihin seyrini değiştirme gücüne sahip. 20. yüzyılın başındaki bu güç; kavramları, kültürleri, sınırları ve yaşamları değiştirdi.
Dünya sanayi tarihinde olduğu gibi Türkiye Cumhuriyeti de ekonomisini güçlendirmek için tekstile yöneldi. Sıfırdan ayağa kalkmak zorunda olan ülke ekonomisinin en büyük dayanaklarından birisi Sümerbank oldu.
Türkiye'nin ''Sanayi Mektebi'' Sümerbank; tüzel kişiliği ve özel kanunda belirtilen sınırlar çerçevesinde bağımsızlığı olan, sorumluluğu sermayesi ile sınırlı, sermayesinin tamamı devlete ait, iktisadi alanda ticari esaslara göre faaliyette bulunmak üzere özel hukuka tabi, sanayi ve teknoloji bakanlığına bağlı iktisadi devlet teşekkülüdür. 11 Temmuz 1933 yılında Mustafa Kemal Atatürk tarafından 'Sümerbank' ismi verilmiştir.
Sümerolog Profesör Doktor Muazzez İlmiye Çığ, bu sorunun yanıtını çeşitli kaynaklarda açıklık getiriyor.
‘’Atatürk’ün okuduğu dış kaynaklı tarih kitaplarında; Sümer dilinin Türkçeye benzediği Sümerlerin 6000 yıl önce Asya’da, Irak’ın güneyine, Dicle ve Fırat nehirleri arasına yerleştikleri anlatılıyordu. Sosyal adalete çok önem veren Sümerler, aynı zamanda üretken bir ekonomiye sahipti. Ekonomik faaliyetlerin merkezi mabetlerdi. Mabedin ve halkın tarıma dayalı ürünleri dış ülkelere satılıyor, oralardan ülkede bulunmayan taş, maden, tomruk satın alınıyor; bunların bir kısmı işlenerek tekrar satılıyordu. Ekonomiyi idare eden mabetler aynı zamanda bir tür banka işlevi görüyordu. Halk onlardan borç alabiliyordu. ‘’[1]
Tarihin ilk bankacılık sistemi, bir vefa göstergesi olarak yeni oluşumun ismi oldu.
Anadolu’nun dört bir yanında kurulan Sümerbank işletmeleri sanayileşmenin yanı sıra kuruldukları bölgeye ulaştırdığı fiziksel ve sosyokültürel imkanlarla erken Cumhuriyet döneminin “toplumsal modernleşme” hedefine de katkıda bulunmuştur. İşletme çalışanları için yapılan konutlar, kütüphane, tiyatro ve spor alanları gibi sosyal imkanlar Sümerbank yerleşkelerini modern birer yaşam alanlarına dönüştürmüştür. Bu yerleşkelerin etrafına kurulan mahalleler, hammadde taşıma amaçlı yapılan kara ve demir yolları Sümerbank işletmelerinin kurulduğu bölgelerde topyekûn bir kalkınma getirmiştir. Sümerbank, döneminin koşullarında kumaş, iplik, ayakkabı gibi temel tüketim ihtiyaçlarını ülkenin pek çok noktasında ulaşılır kılmıştır.
Sanayileşen Cumhuriyet Türkiye’sinin belkemiğini oluşturan temel üretim birimleri Sümerbank tarafından faaliyete sokulmuştur. Sümerbank fabrikaları iç piyasaya yönelik üretim birimleri olarak konumlandırılması dolayısı ile ithal ikamesi Sümerbank’ın gelişim stratejisini oluşturmuştur. Sümerbank, nispeten gelişmiş Batı ile Anadolu’nun gelişmemiş vilayetleri arasındaki uçurumu kapatmak için, sanayi projelerini bütün Anadolu’ya dağıtarak Kayseri ve Malatya gibi merkezlerde fabrikalar kurmuştur.
İlk büyük kompleksin kurulacağı yer daha önce başkent olması önerilen, ticari geçmişi M.Ö. 9. Yüzyıla dayanan Kayseri’ydi. Sümerbank dev kompleksinin inşası için 1932 yılında İsmet İnönü tarafından, Sovyetler Birliği’nden yaklaşık 8.6 milyon TL’lik bir kredi alındı. Bu girişimlerin ardından Sovyetler Birliği yapının tasarımını da yaptı. Fabrikanın projesini Sovyet Mimar İvan Sergeyeviç Nikolayev çizdi.
16 Eylül 1935te görkemli bir törenle açılan Kayseri Bez Fabrikası, ülkenin kombine halinde kurulan ilk ve en büyük pamuklu fabrikasıydı. Fabrika hizmete girdiği an itibariyle tüm ülkenin gözbebeği oldu. Devletin en üst kademesi tarafından her günü, üretim bandı büyük bir titizlikle takip edildi. İşletmenin amacı, halk tipi ucuz pamuklu kumaş üretmekti. Bunu da başardı.
Kayseri Bez Fabrikası ve Mimar İvan Sergeyeviç Nikolayev
Sümerbank fabrikalarının açılış törenleri tam bir şölendi. Açılışlara devlet yetkilileri, kurulum ve inşaatta görev alan Rus teknisyenler, yurtdışından gelen önemli konuklar ve şehir halkı katılıyordu. 9 Ekim 1937 tarihinde Nazilli, Atatürk ve beraberindeki heyeti, görkemli bir açılışla ağırladı. Fabrikanın içerisinde bulunan 480 makine hep birden harekete geçtiği an açılışa katılanları etkiledi. Atatürk çıktığı kürsüden;
''İşte bu musikidir'' dedi.
Nazilli’de yükselen o musiki içinde kumaşlar dokunuyor, yıkanıyor, renkleniyor, nihayet kimyanın modern tekniğine ulaşıyor ve renk renk çiçeklerle bezeniyordu. Kırmızı, mavi, gözü okşayan her renk bu basmalarda yer alıyordu.
Nazilli basma fabrikasında 2400 kişinin çalışması hedeflenmişti. İlk baş gösteren sorun, bu kadar çok çalışan olmasına rağmen personel sayısının yetersizliğiydi. Hem Kayseri hem de Nazilli’deki fabrikalarda çalışan sayısının ve kalitesinin arttırılması gerekliydi.120 Sovyet montör ve mühendis, fabrikadaki bu açığı kapatmak için hemen göreve başladı. Fabrikalardaki personel ihtiyacı çevre illerden gelenlerle karşılanmaya çalışıldı. Sümerbank yerleşkeleri, bulundukları şehirlerin nüfusunda gözle görülür artışa neden oldular.
Nazilli basma fabrikasının şantiyesinde Sovyet ve Türk mühendisleri, 1937.
Nazilli 1927-1955 Yılları Arası Nüfus Sayımı
Kaynak: ‘’Erken Cumhuriyet Döneminde Sanayi Komplekslerinin Mekansal Analizi’’, Senem Zeybekoğlu, ‘Fabrikada Barınmak’, 2009.
Fabrikalarını okula dönüştüren, mesai saatleri bitiminde ingilizce kursları açan Sümerbank, hayalindeki çalışan profilini yetiştirirken modernleşme hamlesinin öncüsü durumuna geldi. Türkiye'nin dört bir yanından yola çıkan gençler Sümerbank bursuyla dünyanın en iyi üniversitelerinde eğitim görüp ülkenin beşeri sermayesini oluşturdular.
1933 yılında yurt dışında 3 öğrenci okutan Sümerbank’ın 1969 yılı itibariyle bu sayısı 1626’yı bulmuştur.[2]
Sümerbank fabrikaları sanayi kuruluşu olmanın yanı sıra sosyal birer tesis olmuştur. Fabrikalar bünyesinde kütüphaneler, sinema ve tiyatro salonları kurulmuştur. Sümerbank’ın Nazilli basma fabrikası bünyesinde bir caz takımı kurulmuş, birçok resim ve heykel sergileri düzenlenmiş, kurulan Halkevi’nde biçki dikiş kursları açılmıştır. Çalışanlara yemek aralarında dünya klasiklerinden eserler dinleten Sümerbank fabrikaları, Sümerbank’ın kuruluş felsefesinin göstergesi olmuştur.
Fabrikadaki makine seslerine koroların, alkışların eşlik etmesi mümkün.
Sümerbank kadınların çalışma hayatına katılmasında da öncü rol oynamıştır.
Şu an Tekstil ve hazır giyim sanayii, Türkiye'de yaklaşık 2 milyon çalışanı ile en fazla istihdam sağlayan sektör konumunda. Kayıtlı istihdamın %40'ını kadınların oluşturması, bu sanayide kadına verilen önemi gözler önüne sermektedir.
Anadolu topraklarında dokumacılık denildiği zaman hep kadın ön plana çıkıyor. Pamuk tarlalarında işçi olarak çalışmaktan halı dokumaya, iplik üretiminden hazır giyime kadar tekstildeki pek çok alana tarih boyunca kadın eli değiyor.
Sümerbank, çalışanlarının barınması konusunda da öncü adımlar atmıştır. Hemen her fabrikada işçiler için her türlü sağlık ve temizlik ihtiyaçlarının karşılandığı lojmanlar kurmuştur. Büyük fabrikaların civarında ise çalışanlar için mahalleler inşa etmiştir. Örneğin Nazilli Sümerbank fabrikası çevresinde kurulan Sümer Mahallesi günümüzde hala Nazilli’nin en büyük mahallesidir.[3]
Sümerbank tarafından kurulan Kayseri Bez Fabrikası lojmanları da modern mimarinin en önemli örneklerinden birisi olmuştur. 1934’te temeli atılan Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası ve Lojmanları Rusya’da tasarlanıp, Türkiye Rusya işbirliği ile inşa edilmiştir. Fabrika Lojmanları hem kenti ve çevresini hedeflenen “modern” kimliğe göre şekillendirmiş hem de sanayileşme hedefini gerçekleştirmiştir.
Ayrıca işçilerin ulaşım servisini sağlamak için Nazilli'de 3km'lik bir demiryolu hattı döşenmiştir. Zayıf bir lokomotif ve iki vagon, ama fonksiyonel. Raylarda çıkarttığı sesten dolayı Nazilli halkınca ''Gıdı Gıdı'' denen tren 1995 yılına kadar 58 yıl boyunca işçileri taşımıştır. Şu an Nazilli ilçesinin nostaljik trenidir.
Nazilli 'Gıdı Gıdı' Treni
Sümerbank yerleşkelerinde spor kulüpleri ve müsabakaları da desteklenmiştir. Futbol, basketbol, atletizm, voleybol, bisiklet, güreş, yüzme, boks ve tenis sporlarının faaliyet gösterildiği spor alanları oluşturulmuş ve kulüpleri kurulmuştur. Sümerspor Futbol Kulübü'nün 1979 yılındaki kadrosunda Rıdvan Dilmen'i görmek mümkün.
Fabrika yerleşkelerinde tenis kortu bile olması büyük bir sosyal değişimin işaretlerindendi. Daha 15 yıl önce Kurtuluş Savaşı vermiş bir toplumun süngü tutan ellerinin bu kadar kısa sürede tenis raketiyle tanışması, ülkede iklimin hızla ve derinden değiştiğinin göstergesidir.
Nazilli Sümerspor'un kadrosu-Rıdvan Dilmen (önde ikinci) 1979